II Xornadas ambientais da Comunidade de Montes de Coruxo.

Os vindeiros días 4 e 5 de setembro terán lugar as II xornadas ambientais da Comunidade de Montes de Coruxo, onde entre outros grandes, estarei eu presentado unha palestra sobre a fauna extinta da Gallaecia, agardámovos no local da comunidade de Montes.

Desta volta vouvos propor unha viaxe polos elementos faunísticos tristemente desaparecidos da nosa terra no período histórico máis recente, dende o sollo ou esturión (Accipenser sturio) até o queixa ou lince boreal (Lynx lynx)

Sobre a posíble presenza histórica do porco-espiño (Hystrix cristata) na Península Ibérica

Teño que confesarvos que esta é unha histórica que leva dando voltas na miña cabeza largo tempo. O estudo da fauna histórica na Gallaecia, ou mesmo no resto da Península, ten en ocasións serios tintes criptozoolóxicos, e baixo esa metodoloxía hai que en ocasións mergullarse fondamente para pescudar sobre os misterios faunísticos da nosa terra. Eses enigmas que poucas veces, quizáis por medo a mete-la pata, son atinxidos polo groso dos naturalistas, salvo contadas excepcións.

Hai tempo xa topeime, non sin certa sorpresa, sobre a mención que o naturalista ferrolán Victor López Seoane, fai con respecto a presencia do porco espiño na Galiza do século XIX, así o insigne e histórico estudoso da fauna do noroeste inclúe a esta especie na súa obra "Fauna mastológica" (1841)  baixo a seguinte premisa: "El puerco espín- Hystrx cristata-Limn. Sin nom. vul. gallego pues aunque me dijeron que le daban el de puerco espiño, creo muy bien que lo confundan con el erizo. Debe ser muy raro en Galicia por que yo nunca lo he visto, y solo lo incluyo por hallarse citado en la mencionada obra del señor Alonso, en la de Padín" máis adiante na mesma especie menciona a presenza da especie en Extremadura, Andalucía,  Valencia e Murcia, ademáis de outros puntos de España.

Na obra de Leopoldo Matínez Padín "Historia política, religiosa y descriptiva de Galicia" (1849), efectivamente fai unha pequena achega á fauna galega na que nomea ao porco espiño e ao ourizo por separado, polo que nun principio parece que pode desbotarse unha confusión  entrambas especies.

No tocante ao resto de España, as referencias á presenza da especie no terzo meridional da Penínsulas son relativamente frecuentes entre os séculos XVIII e XIX, para rematar por desaparecer por completo chegado o século XX, onde as únicas referencias actuais atopadas en territorio español atinxen ás cidades autónomas de Ceuta e Melilla, situadas no Norte de África.

En 1833 o autor frances Buffon, claro inspirador da obra do galego Seoane, nomea a presenza da especie en Europa non soio no leste e na Península Italiana, onde a especie aínda está presente a día de hoxe, senón tamén na Península Ibérica baixo os seguintes termos "edl puerco espín, aunque originario de los países más ardientes de África y de la India, vive y se multiplica en los países menos cálidos, como Italia, España y Persia. Agrícola dice que no se trajo la especie hasta los siglos últimos: hállase en España y más comunmente en Italia, con especialidad en los Montes Apeninos (...)"

Nas actas da Sociedad Española de Historia Natural de 1888, fálase da especie nos seguintes termos: 

"(...)desconocido el nombre de puerco-espín, nadie me ha asegurado verlo visto. Añadiré a esto que recientemente a los referido puntos y las contestaciones han sido todas negativas: he preguntado a Andújar (Jaén) a Zafra (Badajoz), a Huelva y a los pueblos más principales de esta provincia, y en unas localidades no lo conocen, en otros lo confunden con Erinaceus europaeus, y en otras, por último, afirman que ha existido, pero que no se encuentran en la actualidad. 

Según los datos que acabo de anotar, desde lueno me inclino a negar la actual existencia de dicha especie en nuestra Península. En verdad algunos autores nos dicen que existe al S de España, pero yo creo que dicho esto de una forma tan vaga, parece que han transcrito a las páginas de sus libros referencias más antiguas (...)Por mi parte creo inverosímil que pueda hallarse en España  algún representante de la citada especie.

De lo antecedente se desprende como corolario la siguiente pregunta: si ha existido el Puerco espín en el Sur de España como no podemos menos que admitirlo. ¿que causas han contribuído a su desaparición? (...) "

En 1874 Pero Tafur, na súa obra "Andancas e viejes por diversas partes del mundo...", nomea a presenza da especie en Extremadura e Andalucía baixo o nome de "puercrespines"

En 1863 a obra "Elementos de Zoología" define á especie nas súas páxinas e nomea a súa presenza en Andalucía e Extremadura.

En 1888 nos Anales de la Sociedad Española de Historia Natural., nomea á especie cunha curiosa anécdota "Noticioso de que se citaba de Extremadura, en las inmediaciones de Trujillo, trató, aunque en vano, de procurarse un ejemplar por lo cual deduce que, si esta especie existe aún, debe ser muy escasa... el año 1876, á un campesino que traía un puerco- espín, proponiendo su compra." En Gibraltar nomea o achádego de púas da especie.

En 1897 Graells na súa obra "Fauna mastodológia ibérica" ante a ausenza de referencias nacionais da especie fronte aos numerosos reportes do extranxeiro remata por resolve-lo enigma do seguinte xeito "(...)respecto a la existencia del puerco espín en Extremadura y Sierra Morena, No me cabe duda que, tanto en esta última región como en Galicia la presencia del gran roedor en que nos ocupamos, solo se ha fundado en que los portugueses vecinos dan el nombre de porco espinho al erizo(...) 

No tocante á Galiza, existe na bisbarra da Limia a crenza de que existen dúas especies de mamíferos con espiñas, un con "fuciño afilado" insectívoro e bon para o control de pragas nas hortas, chamado "ourizo cacheiro" e outro maior e con "fuciño de porco" que se cazaba ou podía ser mantido en catividade para o seu engorde, e que rea apto para o consumo humano, algo que por outra parte, tamén ocorría co "porco teixo ou teixugo" que tamén era capturado e engordado na Limia para ser consumido.

Na actualidade téndese a pensar que a poboación europea da especie débese á introducción da especie polos romanos para o seu consumo dende o Norte de África, nembargantes a espece aparece no rexistro fósil ibérico, tamén en todo o Sur  e Centro de Europa, até o cuaternario tardío, polo que non pode descartarse que a pesenza europea da especie sexa natural. Existe, asemade, no Alentejo portugués unha poboación fuxida da catividade en aparente expansión polo centro do país veciño.

O porco espiño é unha especie nomeada en ocasións nos proxectos e iniciativas de rewilding na Península Ibérica por certos autores, e, de confirmarse a presenza histórica da especie no noso país, sería desexable, que esta, xunto co restos de especies exintas pola man do home, recuperen paulatinamene o terreo perdido.

Coellos do monte (Oryctolagus cuniculus) básicos para a supervivencia da natureza da Gallaecia.

Os coellos do monte (Oryctolagus cuniculus) son, se me permitides a licenza, os pais e nais da maioría de razas de coello doméstico que existen. En orixe esta especie era prácticamente endémica da península, sendo con posterioridade extendida a súa distribución por parte do continente Europeo e do resto do mundo pola man do home. Nalgúns lugares onde foi introducido, o noso coello de monte compórtase como unha especie invasora causando estragos na vexetación das zonas nas que habita ao carecer de depredadores naturais.

Ese dende logo non é o caso da Península Ibérica, onde, depois de millóns de anos de evolución e convivencia, o coello de monte é unha presa básica para a supervivencia de un bon número de depredadores algúns tan senlleiros coma o lince ibérico ou o a águia imperial ibérica, ambas especies de depredadores endémicos ibéricos, cuia dependencia alimenticia do coello é sobradamente coñecida.

O coello de monte acada maiores densidades nas áreas de mato mediterráneo, razón pola cal as súas densidares sempre foron máis baixas no terzo Norte peninsular que nos terzos restantes. A pesares disto non hai máis que preguntarlle aos máis vellos do noso país para decatarse de que o coello diminuiu drásticamente as súas poboacións e densidades na Galiza. 

Esta merma que deu como resultado, incluso, extincións da especie a nivel local en diversas zonas, ven causada por diversos episodios, que tamén afectaron ao resto do estado español. Así, nas derradeiras décadas, sucedéronse diversos episodios epidémicos que decimaron considerabelmente as súas poboacións, como a mixomatoxe ou a febre hemorráxico vírica. A política forestal auspiciada polo réxime franquista e continuada durante a democracia, supuxo na práctica a transformación de grandes áreas de herbáceas e de mato en zonas fragosas ocupadas por piñeiros e eucaliptos, o que transformou radicalmente a súa área óptima de presenza natural. Asemade, os progresivos cambios ocorridos no agro galego, que trocan o marco tradicional de cultivo, os usos e os cultivos tradicionais, así como a progresiva perda da cabana gandeira de explotación tradicional, que supuña na práctica a garante do mantemento do hábitat natural dos coellos, depois da extinción da maior parte dos herbívoros silvestres pasteadores, tamñen afectou considerablemente ás poboacións deste lagomorfo, ao que hay que engadir a presión cinexética por parte do home.

Como consecuencia, ao igual que no resto do país, os depredadores naturais de coellos da Galiza, aos que o home persegue con especial inquina tamén, vense afectados por todas estas razóns. na actualidade existen poucas poboacións realmente saludables de coellos de monte na Galiza,  que en grande medida dependen das constantes soltas con fins cinexéticos que se realizan nos coutos de caza. Algunhas poboacións da especie teñen sido localizadas en medios suburbanos de vilas e cidades galegas, estas poboacións, ante a ausencia de presión cinexética, soen ter unha saude aceptable, aínda que en ocasións, dado os danos que poden provocar á certos cultivos, ou áreas de xardinería, sofren envelenamentos masivos co fin de acabar coas súas poboacións, como de feito se ten constatado en Ourense.

Os coellos de monte son relativamente sinxelos de identificar, soen ser de menor tamaño que a maioría de razas domésticas, de tons pardo grisáceas, cunha mancha pardorroxiza carazterística na caluga entrambas orellas. asemade, ao fuxor, soen mostrar o rabo de cor branca, feito que vos axudará a distinguilos do resto de lagomorfos silvestres, as lebres, que ademáis de ser de maior tamaño teñen as orellas comparativamente moito maiores, e unha fisonomía máis estilizada.

O recuperación das poboacións de coello do monte debería de ser unha aposta ambiental de calado de cara os próximos anos, para a progresiva recuperación de certas especies que presentan na Galiza importantes problemas de conservación, como a águia real, ou se pretendemos, nun futuro, recuperar algúns dos nosos antergos depredadores como o lince ibérico,  o queixa, o melón etc.

Pitas de río (Gallinula chloropus) nun entorno urbano.

A un paso de tí, quizáis moito máis perto do que pensas, podes atopar en ocasións un universo ornitolóxico e natural, digno de ser admirado, protexido e coñecido. As areas urbanas e suburbanas da Galiza, contan habitualmente con zonas húmidas, ben en forma de ríos como o Miño e o Barbaña en Ourense, o Lagares en Vigo, ou Lérez en Pontevedra, ben en forma de desembocaduras ou marismas deses ríos como a Xunqueira do Lagares (Vigo) ou a Xunqueira de Alba (Pontevedra), ou ben coma medios totalmente artificiais, coma os estanques de diverso tamaño que podemos atopar en parques e xardíns.

Un dos habitantes máis senlleriros destes espazos, en ocasións claramente maltratados, é a pita de río (Gallinula chloropus), un ave acuática que tendo unha fisionomía que recorda a unha galiña non ten nada a ver con elas, xa que se trata dun rálido. 

A súa identificación non reviste demasiada dificultade, a cor xeral negra, e o peteiro e escudete frontal vermello axudaravos sen dúbida a recoñecer a este, cada día máis escaso habitante das zonas húmidas galaicas. Se ben aínda non é unha especie escasa, segue a ser localmente común, a pita de río ten sufrido nos derradeiros anos un marcado declive das súas poboacións, este debacle poboacional ven causado pola degradación do seu hábitat natural, e a depredación por parte de especies exóticas invasoras como o visón americano.

Seguramente se vos dades unha volta por algunha das zonas húmidas da vosa cidade ou do voso entorno máis inmediato, poderedes desfrutar destas aves, inquietas e en constante movemento, que neste momento se atopan acompañadas por polos en diferentes estadíos de desenrolo, xa que poden por durante toda a tempada, e en ocasións hai postas moi tardías (en agosto) ou moi temperás (en febreiro).

Na imaxes que acompañan este post veredes diferentes exemplares afotados na cunca do río Lagares (Vigo) e en zonas axardinadas cercanas ao mesmo, como o parque de Castrelos. 

Debido á marcada diminución dos efectivos desta especie, gustaríanos recomendar varias cousas. En primeiro lugar que respetedes ao máximo aos habitantes dos nosas zonas húmidas, tratando de minimizar ao máximo o impazto das nosas actividades de lecer no medio ambiente. En segundo lugar gustaríanos recomendar que as tarefas de "limpeza" dos cauces do ríos e estanques de zonas urbanas se fiscalicen ao máximo, vendo si realmente son necesarias ou non (algunhas desbrozas son claramente evitables), e no caso de ser precisas que estas se realicen FORA do período reproductor das aves, para minimizar o impacto dos mesmos. Asemade deberíase ter en conta a presenza desta e doutras aves para evaluar o impacto que certas actividades poden ter sobra a fauna (como actividade cinexética, obras urbanas e de humanización do medio natural coma os moitas veces inservibles paseos fluviais). 

Cotorra arxentina ou cata (Myiopsitta monachus) ave invasora na Gallaecia.

Alleos ao burlir dos nenos dos parques urbanos das cidades da Galiza, voan por riba dos seus habitantes unha ave de caste única entre as que se observan nos ceos galaicos, exótica como a que máis, son moitas as persoas que ignoran que nas terras galegas existen cotorras que fan desta verde terra o seu fogar.

Verde como a terra que habitan son as catas (Myiopsitta monachus), estas cotorras de orixe sudamericana, que tamén reciben o nome de cotorra arxentina, xa que é neste país onde se atopa unha parte da súa área de distribución, que abrangue tamén Brasil, Uruguay, Paraguay e Bolivia.

Frecuente coma ave de gaiola, as soltas, deliberadas ou fortuítas, provintes do mercado de macotas, fan que a súa presenza sexa frecuente en áreas urbanas e suburbanas de Norteamérica, Europa e zonas de Sudamérica onde a especie non estaba presente con anterioridade.

O ano pasado a SEO (Sociedad Española de Ornitología) puxo en marcha un censo a nivel nacional que arroxou coma resultado a detección dun mínimo 20000 exemplares desta especie invasora en España. Asentada principalmente nas maiores áreas urbanas do país.

Na Galiza a súa preseza está constatada dende os anos 80 do pasado século, e aínda que despois de diversas citas e procesos de colonización e posterior extincións, parece que na actualidade a súa presenzza está máis ou menos concentrada no entorno das Rías Baixas, especialmente na Ría de Vigo.

É precisamente na cidade de Vigo a que quizáis sexa a cidade galega onde a súa observación sexa máis frecuente, xa que a especie aparece asentada en diversos xardíns da cidade e puntos de masificación turística do seu entorno, como é o caso do entorno da coñecida praia de Samil. 

A cata é unha ave social que cría colonialmente. Os seus niños, tamén comunitarios, poden estar ocupados por vaias parellas e chegar a formar unha gran estructura con varias entradas a modo de colmea, que defenden frente a presenza de outras catas alleas á colonia. As colonias poden estar formadas por varios niños, que de feito é o máis habitual. Para a construcción do niño, no que usan polas vexetais, usan arbores de diverso tipo dependendo da cobertura vexetal que teñan á súa disposición. así poden facelos en coníferas, eucaliptos ou planifolias.

A incidencia desta especie invasora, á marxe da súa competencia con outras aves autóctonas, ben marcada pola súa alimentación, extraordinariamente versátil, o que fai que se lle acuse de danar a producción de certas froiteiras, de consumir ovos doutras especies de aves, e depredar sobre polos recén eclosionados ou voantóns.

No entorno da Península é a poboación da cidade catalana de Barcelona a que ten sido mellor e máis estudada, polo que si picades neste mesmo parágrafo atoparedes un documento con moita información desta especie na área metropolitana de Barcelona. Onde a especie é especialmente abondosa.

Nas  imaxes que acompañan este post, optidas todas elas recentemente no entorno máis inmediato á praia viguesa de Samil, vedes unha boa mostra das características desta especie exótica invasora. A continuación unha pequena mostra, meramente documental de como un bando de catas se alimenta de garmíneas nunha zona herbácea sen urbanizar próxima á colonia de aniñamento.