A cobra rateira, tralos lendarios réptiles da Gallaecia.

Houbo un tempo lonxano, no que as cobras, os ofidios galegos, eran adorados coma emisarios dos deuses do olimpo galaico, e temos sobradas probas da nosa anterga historia grabadas nos penedos da nosa terra en forma de petroglifos. Lonxe fican esos tempos de sagrados ofidios, xa que coa chegada das novas crenzas e o mito de Adan e Eva, as serpes comezaron a ser asociadas co maligno e, en consecuencia, perseguidas, ignorando o seu indispensábel e beneficioso papel no ecosistema.

O maior dos ofidios das terras peninsulares é a cobra rateira ou cobregón (Malpolon monspessulanus), unha serpe que pode superar os dous metros de lonxitude, pero que habitualmente é de menor tamaño. Réptil termófilo, la Galiza atopámolo nas provincias de Pontevedra e Ourense, e o Sur das Provincias de Lugo e A Coruña. 

O seu tamaño e o seu marcado carácter, fai desta especie unha das máis perseguidas e temidas, coma outros dos grandes depredadores dos nosos ecosistemas, a pesares de que a súa dieta, basada na predación de micromamíferos principalmente, fai dela unha das especies máis beneficiosas para o control natural da poboacións de roedores, que poden supor un perxuizo para a agricultura, sendo polo tanto un valioso aliado do agro.

Nas imaxes podedes apreciar un macho de tamaño consideráble, aproximadamente 1.60 m., atopado no Sur da provincia de Pontevedra en datas recentes. A cobra rateira amosa un marcado dimorfismo sexual, sendo os machos, en xeral, de maior tamaño que as femias, de cores averdezadas uniformes, cunha mancha no primeiro terzo do corpo, de cor escura, denominada "silla de montar". As femias soen ser moteadas, patrón que tamén mostran unha alta porcentaxe dos xuveniles.

Na primavera, os machos soen amosar unha alta movilidade na pescuda das femias para a reprodución, momento no que son especialmente sensíbles aos atropelos nas estradas, sendo unha das especies de ofidios que máis frecuentemente atopamos morta nas estradas por esta causa. Asemade, esta e outras especies de réptiles poden usar a capacidade calorífica do negro asfalto, para asolearse máis eficientemente, o que asemade, aumenta o número de atropelos nas estradas.

A rata común ou parda (Rattus norvegicus) unha especie invasora decimonónica.

Seguramente unha das especies de mamíferos silvestres urbanos máis coñecidas sexa a rata común ou parda (Rattus norvegicus), coñecida tamén coma "rata de alcantarilla". Este roedor, o maior dos muridos da Península Ibérica, é unha proba vivinte do éxito que o comensalismo humano pode supor para unha especie.

Pese á súa popularidade existen un gran número de persoas que descoñecen que denantes do século XIX non existían na Península Ibérica ratas comúns, o nicho estaba ocupado polo seu parente a rata negra (Rattus rattus), chegada con anterioridade procente de Asia, e que na actualidade foi desplazada a zonas menos urbanas pola rata común.

Aínda que existen citas ailladas anteriores, asúmese que a rata común chegou ao Leste de Europa procedente do Sureste asíatico, Mongolia e Manchuria a comezos do século XVIII, e a finais do mesmo xa alcanzara gran parte do continente, as Illas Británicas, e os Estados Unidos de América. No tocante á Península Ibérica o primeiro rexistro coñecido data de finais do século XIX, aínda que pode que a especie chegase con anterioridade. Na actualidade a rata parda está extendida pola maior parte das zonas urbanas do mundo. A súa chegada está relacionada co transporte de mercadorías por vía marítima e terrestre, o que é coñecido coma transporte pasivo, é dicir foi directamente axudada polo home para a súa conquista do mundo.

Xa temos tocado algunha vez o tema das invasións biolóxicas e a sçua problemática a través das páxinas deste blogue, máis en poucas listaxes ou catálogos de especies invasoras exóticas aparece a rata parda, a pesares de que o seu inpacto nos ecosistemas insulares está máis que constatado. Nos arquipélagos, que son un dos ecosistemas máis fráxiles, as invasións biolóxicas asociadas á presenza humana teñen causado importantes episodios de extinción de especies. Así a presenza das ratas vense asociando á merma das colonias de certas aves mariñas que usan as illas (cunha taxa de depredacións moito menos que o continente) para reproducirse. No tocante ao continente o impacto ecolóxico da chegada da rata parda non foi nunca avaliado, fora do nomeado desprazamento da rata negra, máis debeu ser máis que considerable, dado o seu amplo espectro alimentico e a súa alta capacidade de adaptación e hábitos anfibios.

Na actualidade estanse a por en marcha campañas de desratización en certos ecosistemas insulares (como por exemplo no Parque Nacional das Illas Atlánticas) para reducir o impacto da especie nas colonias de certas especies de aves, xa que as ratas consumen tanto os ovos coma os polos. Asemade a súa presenza vense relacionando coa merma de certas comunidades de herpetos en illotes, aos que a rata foi quen de chegar dende as illas meirandes ou dende o continente máis próximo.

Nas imaxes unha rata parda fotografada nun parque urbano da cidade  portuguesa de O Porto no pasado mes de febreiro.

Gaivina negra (Chlidonias niger) na Limia.

Tamos nunha das ápocas do ano máis interesantes para os amantes da ornitoloxía, o paso prenupcial, momento de pasaxen das aves migratorias cara as súas localidades de aniñamento, momento no que algunhas delas locen os seus belos plumaxes nupciais, moito máis chamativos que os invernais.

O pasado sábado día 7 de maio de 2016 partillamos unha estupenda xornada naturalista cos compañeiros de Amigos da Terra e a asociación ecoloxista portuguesa Campo Aberto, entre outros lugares da provincia de Ourense visitámola ZEPA da Limia, que apesares da climatoloxía adversa do día non defraudou e amosou parte desa riqueza ornitolóxica que alberga a miña querida bisbarra da Limia.

Entre as especies vistas tivemos a sorte de observar unha gaivina negra (Chlidonias niger), ave acuátiva pouco frecuente na Galiza que se observa principalmente durante os pasos migratorios, principalmente no prenupcial, sendo a Limia un dos espazos naturais que máis citas da especie acubilla.

As gaivinas negras son aves acuáticas similares aos carráns (Sternidae), que amosa unha prumaxe moi escura durante a plumaxe nupcial, o que facilita a identificación fronte a outras especies da familia.  

Querenciosas das augas doces doces, principalmente durante a época de cría. Na Península Ibérica nidifica locamente en algúns humidais do Leste e do Sur, sendo a localidade de cría máis cercana Villafáfila (Zamora). A poboación total de arredor de 40 parellas en España, fronte ás 150 dos anos 80 do século XX dá unha idea do difícil momento que a especie atravesa no noso país.

Descoñécese até o momento se a especie nidificou no pasado na tristemente desaparecida lagoa de Antela, mais pode ser bastante probable que así fose. Agardamos que certas iniciativas postas en marcha na actualidade na bisbarra da Limia, e a máis que imperante necesidade de recuperar o humidal limiao produzan máis cedo que tarde a nidificación da gaivina negra nas agora resecas cando non maltreitas terras limiás.

Nidificación dunha parella de gaivotas patiamarelas (Larus michaellis) nunha palmeira despois do ataque do picudo

"Palmero sube a la palma
y dile a la palmerita,
que se asome a la ventana,
que su amor la solicita" Cantiga popular criolla

"Non hai mal que por ben non veña" dicía frecuentemente a miña avoa, e mira tí que en ocasións pode ser certo, polo menos en parte. Seguramente xa sabedes que dun tempo a esta parte as palmeiras que se usan con fines ornamentais están sendo atacadas por un coleóptero chamado "picudo vermello" (Rhynchophorus ferrugineus), de orixe asiática, que as fai secar e está a supor un saco sen fondo presupostario para as arcas municipais en tratamentos fitosanitarios preventivos e paliativos, sen contar a retirada daquelas palmeiras que rematan por perecer.

Cando este escarabello remata por secar a palmeira, se esta non é retirada, queda unha especie de poste de gran altura. Fai precisamente un par de días foi localizada unha parella de gaivota patiamarela (Larus michaellis) con actitude reproductiva nunha palmeira seca, depois do ataque do picudo, nun parque urbán da cidade de Vigo (Pontevedra).

Onte, día 3 de maio de 2016, fun tratar de fotografar este feito que ao final puiden fotografar e velahí tendes a testemuña gráfica da parella en cuestión facendo da malograda palmeira canaria (Phoenix canariensis) o seu novo fogar.

Ratos do monte (Apodemus sylvaticus), pequenos habitantes da Gallaecia.

Moitas veces os naturalistas deixamos de lado ao falar de mamíferos aqueles de menor tamaño, denominados xenéricamente "micromamíferos", nembargantes este heteroxéneo grupo de mamíferos é unha parte máis que fundamental para o correcto funcionamento do ecosistema. Podemos dicir que se consideran micromamíferos aqueles máis pequenos que unha lebre ou un coello, ainda que taxonómicamente esta división non ten valided algunha xa que se consideran pertencentes a este grupo tanto mamíferos insectívoros coma roedores. Para o estudio das poboacións destes mamíferos é frecuente utiliza-las egragópilas das aves rapaces que se alimentan del, sendo este un traballo árduo e difícil non apto para persoas que teñan pouca paciencia.

Hoxe, imos a achegarnos ao grupo dos roedores a través dun dos máis frecuentes roedores da Galiza o rato do monte (Apodemus sylvaticus), tamén coñecido coma rato do campo, e ratón de campo ou campestre en castelán. Neste caso acuño un nome vernáculo propio da Limia (Ourense), que é utilizado frecuentemente polos veciños para referirse aos ratos que moran en zonas menos humanizadas que o rato doméstico (Mus domesticus).

O rato do monte é un roedor de tamaño medio (un múrido concretamente) habitante de zonas con boa cobertura vexetal, tanto arbustiva coma arbórea ou herbácea, e, aínda que pode ser unha especie comensal do ser humano, tende a afastarse das zonas urbanas, quedando os episodios de comensalismo doméstico ás zonas máis rurais. Tende a ser maior que o rato doméstico, e soe ter unha librea bicolor parta escura no lombo e máis crara nas patas e partes ventrais.

Esta especie, xunto con outras de micromamíferos, supón un compoñente fundamental e básico para a dieta de un gran número de especies dende aves rapaces diurnas e nocturnas pasando por a maior parte dos denominados carnívoros medianos coma mustélidos , raposos ou algarias. Ao ser unha das especies de roedores máis abondosas  e espalladas é unha das especies máis frecuentes nas egragópilas das aves rapaces.

Na Galiza aparece dende o nivel do mar até o cumio das serras, evitando somentes a zonas máis urbanizadas, aínda que pode aparecer incluso en parques e solares abandonados das cidades sempre e cando exista terreo libre para a construcción das galerías que lle dan acubillo.

Nas imaxes aparecen uns ratos do monte fotografiados recentemente en saídas nocturnas no entorno da ría de Vigo, onde a especie é relativamente frecuente.

Marzas, relas e ranillas (Hyla molleri)

Marza, rela ou ranilla son nomes vernáculos recollidos na Galiza para referirse a unha especie de rá de costumes trepadoras denominada na actualidade pola ciencia coma Hyla molleri, e coñecida en castelán coma "ranita de san Antonio". Durante moitos anos as marzas foron consideradas unha subespecie da Hyla arborea, máis depois de complexos estudos xenéticos demostrouse que Hyla molleri era unha especie por dereito propio, e con ela un bon número de poboacións de outras subespecies da Hyla arborea espalladas por diversos puntos da súa distribución.

Na Galiza a especie está presente ailladamente dende puntos achegados á costa até as grandes alturas das serras interiores, sendo o seu hábitat o principal factor limitante da súa presenza, e non tanto a climatoloxía.

O seu hábitat, consistente en zonas de auga doce con abondosa cobertura vexetal, máis non demasiado desenrolada, e áreas de herbazáis e matogueiras. A pesares da súa distribución espallada polas catro provincias galegas, a especie considérase ameazada tanto a nivel español coma galego, pola paulatina diminución da súa densidade e área de distribución acontecida nos derradeiros anos.

Así, a especie parece que está a sufrir especialmente a transformación do seu hábitat natural (por canalización de ríos, desecación de humedais e utilización indiscriminada de pesticidas). Asemade, a introducción de especies exóticas coma o cangrexo americano ou certo tipo de especies de peixes alóctonos  ten causado a extinción de certas poboacións.

O período reproductor da especie comeza, habitualmente na primavera, nerbargantes este pode adiantarse ou retrasarse, dependendo das condicións climatolóxicas, así se a primavera se adianta tamén alas adiantan o período de amplexos, podendo observarse xa dende o mes de xaneiro até case o vran dependendo do ano. Durante o período reproductor, se a densidade da poboación en cuestión o permite, poden formar grandes coros nas zonas húmidas escollidas para reproducirse, estes coros poden escoitarse a quilómetros de distancia, pero, en troques, poden resultar difícil de localizar os exemplares, debido aos seus hábitos trepadores e a súa alta capacidade de mimetizarse co entorno.

As poboacións máis densas coñecidas parecen atoparse no interior galego, aínda que as costumes trepadoras da especie poden facer que certas poboacións pasen totalmente desapercibidas durante anos.

Aínda que habitualmete presentan cores verdes máis ou menos intensas, as marzas ou relas poden mudar de cor con relativa rapidez, sempre dentro do diseño propio da especie. Así, este troco de cor pode vir producido polo hábitat natural no que desenrola a súa actividade, ou polo estado anímico do animal (comunicación social). Asemade poden atoparse variacións individuais máis ou menos rechamantes, xa que a especie presenta unha alta taxa de variabilidade cromática individual intrapoboacional.

Nas imaxes tendes unha pequena mostra da variabilidade dunha poboación do Sur da provincia de Pontevedra, detectada durante un período reproductor acontecido no pasado mes de xaneiro. Este período reproductor foi pasible debido ás anormais condicións climatolóxicas dese mes en Galicia, que uniu ás fortes precipitacións un período de altas temperaturas, incluso nocturnas. asemade, o plenilunio pode ser tamén un factor a ter en conta nos períodos reproductores de certas especies, que no caso concreto de Hyla molleri, non foi evaluado até o día de hoxe.

Coma moitas especies de anfibios, as relas ou marzas, son consideradas perxudiciais e incluso velenosas ou perigosas para o home ou as as súas actividades. Nada máis lonxe da realidade, xa que os seus hábitos alimenticios, basicamente insectívoros, tanto dos adultos como das súas larvas, (cágados, cullaróns) que habitan en augas estancadas e sen peixes, poden ser un método insecticida máis que eficaz para o control natural de certas especies, coma cínifes (mosquitos).